Stała wystawa etnograficzna

SZARE JAK ZIEMIA, BARWNE JAK PAMIĘĆ

Stała wystawa etnograficzna pt. Szare jak ziemia, barwne jak pamięć poświęcona jest człowiekowi - twórcy, a zarazem "wytworowi" kultury wsi okresu dwudziestolecia międzywojennego, na terenie Polski środkowej (na wystawie reprezentowane są regiony: opoczyński, rawski, łowicki i sieradzki). W owym czasie wieś pozostawała jeszcze w pewnej izolacji od świata zewnętrznego, co sprzyjało utrzymywaniu się postaw zachowawczych, a wraz z nimi systemu społeczno-kulturowego, który opierał się na wartościach związanych z ziemią, lokalnością, kultywowaniem miejscowej tradycji, działaniem kontroli społecznej i na autorytecie starszych. Dlatego też mimo indywidualizacji losów jednostek, istniał na wsi pewien schemat kulturowy ludzkiej drogi życiowej. Koleje życia człowieka stanowią główny wątek narracyjny prezentowanej wystawy, a poszczególne jej części są "wizerunkami" następujących po sobie etapów biografii chłopskiej.

"Wizerunkiem" dzieciństwa jest wnętrze izby, a więc najważniejszej części domu rodzinnego, od której dziecko zaczynało poznawanie świata i gdzie czuło się najbezpieczniej. Tu dzieci naśladujące dorosłych, wdrażane do najrozmaitszych zajęć, uczyły się wytrwałości, poczucia obowiązku i szacunku dla pracy. W izbie-kuchni koncentrowało się życie całej rodziny, a w tradycyjnym wnętrzu obowiązywał pewien ustalony porządek w rozmieszczaniu mebli, sprzętów, przedmiotów kultu religijnego i elementów zdobniczych.

Na wystawie zrekonstruowano część chałupy opoczyńskiej: fragment sieni i sąsiadującej z nią izby-kuchni. Zastosowany do celów ekspozycyjnych przekrój budynku umożliwia pokazanie różnych szczegółów konstrukcyjnych budynku oraz odsłonięcie strychu. Ważnym elementem budowlanym są urządzenia ogniowe: palenisko z okapem, piec-ogrzewacz, oraz komin przystosowany konstrukcyjnie do odprowadzania dymu z dwu pomieszczeń.

Okres młodzieńczy upływał na wsi pod znakiem doskonalenia się w pracach gospodarczych i wzmożonego uczestnictwa w życiu towarzyskim. "Wizerunkiem" młodości na wystawie są sceny przedstawiające elementy cyklu obrzędowości wiosennej: grupę dziewcząt z "gaikiem" i grupę starszej młodzieży męskiej, tzw. "koguciarzy" z wózkiem dyngusowym, na którym znajdował się kogut. "Gaik" - zielone drzewko albo tylko ustrojona gałąź, był symbolem wiosny, kogut - symbolem sił witalnych i płodności. Każda z grup chodząc od domu do domu składała życzenia, śpiewała okolicznościowe pieśni, a "koguciarze" ponadto wygłaszali oracje, płatali różne figle, a na końcu oblewali dziewczęta wodą. W zamian za dobre życzenia wszyscy otrzymywali tzw. suchy dyngus w postaci wiktuałów i datków pieniężnych.

Na wystawie grupy zeprezentowane są w scenerii drogi wiejskiej w Rawskiem, gdzie jeszcze przed II wojną światową od Poniedziałku Wielkanocnego przez cały poświąteczny tydzień, chodzono z żywym kogutem.

Progiem życiowym dla każdego młodego człowieka, zgodnie z normą kulturową, było zawarcie małżeństwa. Dawało ono początek nowej rodzinie i gospodarstwu, modyfikowało także dotychczasowe koligacje rodzinne, gospodarcze i sąsiedzkie.

Tradycyjne wesele wiejskie było zespołem obrzędowym, na który składały się następujące elementy: zwyczaje przedślubne zakończone zaręczynami, ceremonia ślubna w kościele oraz uczta weselna o bogatej, rozbudowanej strukturze. Finalną częścią wesela było obrzędowe wykluczenie panny młodej z grupy dziewcząt i przyjęcie jej do grona kobiet zamężnych. Odbywało się to w sposób symboliczny, poprzez zdjęcie wianka i włożenie czepca - nakrycia głowy mężatek. Ten właśnie moment, zwany oczepinami, przedstawiony jest na wystawie jako fragment wesela łowickiego, odbywającego się w domu rodzinnym panny młodej.

Z chwilą zawarcia związku małżeńskiego ludzie osiągali dojrzałość społeczną. Naturalną konsekwencją ślubu było założenie nowego gospodarstwa, co podnosiło małżonków do prestiżowej rangi "gospodarzy". Całością zarządzał mężczyzna jako głowa rodziny, mając równocześnie wydzieloną swoją sferę działania związaną z produkcją rolną. W rękach kobiety pozostawało wychowanie dzieci, gospodarstwo domowe i określone prace polowe. Wizytówką dobrego gospodarza był dostatni dom i zadbana zagroda.

"Wizerunkiem" dojrzałości na wystawie są cztery kolejne sceny przedstawiające miejsca pracy i kontaktów pozalokalnych. Są to: zagroda o zabudowie zamkniętej, charakterystyczna dla regionu opoczyńskiego, z prezentacją narzędzi rolniczych, pole w czasie żniw, kuźnia oraz targ w Sieradzkiem. Kuźnia z całym wyposażeniem narzędziowym ilustruje jedną z najważniejszych gałęzi rzemiosła wiejskiego.