5,5 tysiąca lat historii grobowca kujawskiego nr 2 w Gaju

5,5 TYSIĄCA LAT HISTORII GROBOWCA KUJAWSKIEGO

NR 2 W GAJU

Pochodzące z epoki kamienia monumentalne grobowce kujawskie, zwane często megalitami (od greckich słów megas – wielki i lithos - kamień) to najstarsze zabytki budownictwa w Polsce. Przez tysiąclecia były charakterystycznym i wyróżniającym się elementem krajobrazu Polski środkowej, Pomorza, ziemi chełmińskiej i wschodniej Wielkopolski. Większość z nich została bezpowrotnie zniszczona w XIX i w początkach XX wieku. Grobowce powszechnie traktowano jako skład darmowego surowca używanego do budowy stodół, ogrodzeń, fundamentów, a nawet dróg. Obecnie z megalitami można zapoznać się w Parku Kulturowym Wietrzychowice i Parku Kulturowym Sarnowo, gdzie są one udostępnione do zwiedzania.

Dziś rozpoczynamy cykl postów, które mają przybliżyć historię grobowca kujawskiego nr 2 w Gaju położonego w gminie Izbica Kujawska, powiat Włocławek. Pierwsze dwie grafiki prezentują nasze wyobrażenia o tym jak został on zbudowany, ok. 5,5 tys. lat temu. Opisywany megalit wzniesiono obok już istniejącego grobowca nr 1, tworząc z nim jedno cmentarzysko. Miejsce budowy monumentu przygotowano poprzez wyrównanie i obniżenie niewielkiego pagórka morenowego. W ten sposób powstała płaska powierzchnia - platforma, na której wzniesiono dobrze widoczny megalit. W grobowcu złożono ciała dwóch osób - mężczyzny i dziecka. Mężczyznę pochowano w staranie przygotowanym grobie o głębokości ok. 1,5 metra. Dno grobu zostało wyłożone masą wapienną, ciało zmarłego przykryto ziemią torfową, a następnie zabezpieczono brukiem kamiennym. Mężczyzna posiadał sztylet o miedzianym ostrzu, wykonanym w rejonie Morza Czarnego. Drugą osobą pochowaną w grobowcu było dziecko w wieku około 2 lat, dla którego przygotowano mini sarkofag z kamieni polnych, ułożony na powierzchni gruntu. Kości z obu pochówków zostały poddane analizie C-14 (w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym). Otrzymano identyczne oznaczenia wskazujące na śmierć pochowanych w megalicie osób na lata między 3620 a 3370 p.n.e.

Wnętrze grobowca również zostało przygotowane bardzo starannie. Tuż za jego podstawą (ścianą szczytową o długości 13 m) wzniesiono drewniany budynek, zapewne o charakterze religijnym. Miał on kształt trapezu (o powierzchni ok. 25 m²), konstrukcję dachu i ścian opartą na dziewięciu solidnych słupach, a podłogę w postaci glinianego klepiska, wykonanego na piaszczystej podsypce. Znacznie lepiej zachowane relikty analogicznego budynku zostały odkryte w czasie badań wykopaliskowych grobowca nr 1. Dzięki pożarowi, który w warunkach nikłego dostępu tlenu powoli trawił drewniane części budynku, w zwęglonej formie zachowały się elementy konstrukcji nawet do 1,5 m jego wysokości.

 W części czołowej grobowca nr 2 odkryto również pozostałości małego pola zaoranego radłem, piwnicy z naczyniem zasobowym złożonym w formie intencjonalnie połamanych fragmentów, dwa składy ziemi torfowej, miniaturę studni oraz miejsce, w którym umieszczono polepę, pochodzącą z rozbiórki domu mieszkalnego. Granice grobowca wyznaczono poprzez budowę obstawy kamiennej o długości 58 m. Jak się wydaje, zużyto około 250 głazów narzutowych, z których największe o wysokości sięgającej nawet 1,5-2 m ustawiano w czole megalitu. Całość została przykryta nasypem ziemnym, który w najwyższym miejscu mógł mieć od 3 do 4 m wysokości. Do jego budowy wykorzystano wcześniej zgromadzoną ziemię i glinę pochodzącą z formowania miejsca budowy grobowca.

Budowa grobowca była przedsięwzięciem wymagającym dobrej organizacji i zaangażowania znacznych środków i nakładów pracy. Wskazuje to na wysoką pozycję polityczną lub religijną osób pochowanych w megalitach. Wszystkie czynności związane z powstawaniem poszczególnych monumentów wydają się bardzo przemyślane i związane z wierzeniami rolników z epoki kamienia, w tym z ich wyobrażeniem o życiu pozagrobowym. Gromadzenie odpowiednich materiałów, szczególnie głazów narzutowych oraz sama budowa grobowców musiała trwać dość długo, co najmniej kilka miesięcy, a może nawet i lat. Megality, po wzniesieniu były nadal obiektami ważnymi i użytkowanymi religijnie. Świadczyć może o tym datowanie radiowęglowe budynku kultowego z grobowca nr 2 w Gaju, które wskazuje, że został on gruntownie przebudowany co najmniej 100 lat po budowie monumentu.

Do cyklu postów „5,5 tysiąca lat historii grobowca kujawskiego nr 2 w Gaju” wykorzystano wyniki badań wykopaliskowych wykonanych przez Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, w 1950 r. (prowadzonych przez Marię i Waldemara Chmielewskich) oraz Fundację Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego w latach 2014-2017 (prowadzonych przez Piotra Papiernika). 

Grafiki: Elżbieta Górska 

Tekst: Piotr Papiernik

W tekście wykorzystano wstępne określenia antropologiczne pochówków wykonane przez prof. dr hab. Wiesława Lorkiewicza