Pisanka - piękny symbol Wielkanocy

PISANKA - PIĘKNY SYMBOL WIELKANOCY

Wszystkie wyznania chrześcijańskie uznają Wielkanoc za najdonioślejsze święto w kalendarzu liturgicznym, upamiętnia bowiem ono zmartwychwstanie Chrystusa – wydarzenie stanowiące fundament wiary. W tradycji ludowej w ścisłym i harmonijnym związku z aspektem teologicznym pozostawały dawne wierzenia mające zapewnić ludziom pomyślność i dostatek. Dla mieszkańców wsi przypadające na niedzielę po pierwszej wiosennej pełni święta wielkanocne niosły ze sobą nie tylko radość ze zmartwychwstania Chrystusa, alerównież nadzieję na odnowę przyrody po zimowym zastoju.

Znaczenie Wielkanocy doskonale oddaje ich podstawowy atrybut – jajko. Symbolizuje ono ciągłości życia i jego odnowę, wyraża ideę nieskończonego choć cyklicznego trwania. W wielu różnych kulturach znane były mity, wedle których świat powstał z jaja. Wierzono również, że dzięki swojej życiodajnej sile ma ono moc przeciwdziałania szkodliwej dla ludzi aktywności demonów.

W rodzimej obrzędowości wielkanocnej zdobione jajka pełniły i nadal pełnią podstawową rolę. Jeszcze w XIX w. wykonywanie pisanek we wsiach na niektórych ziemiach Polskich uważano za konieczny warunek wiosennej odnowy przyrody. Dziś jajko jest głównym składnikiem święconki, dzielimy się nimi z bliskimi składając sobie świąteczne życzenia. 

Dawniej skorupki jajek były wykorzystywane w praktykach obrzędowych, które miały zapewnić urodzaj. W środkowej Polsce na polach, gdzie uprawiano zboże, gospodarze rozsypywali skorupki święconych jajek ewentualnie toczyli zielone lub żółte pisanki. Niekiedy chłopi podrzucali poświęcone jaka lub skorupki tak wysoko, jak wysokie miało wyrosnąć zboże. Kobiety licząc na urodzaj lnu, dodawały skorupki jajek ze święconki do nasion.

W tradycji ludowej pisanki stanowiły zwyczajowy prezent wielkanocny. Dzieci otrzymywały od chrzestnych rodziców zdobione jajka i inne smakołyki, szczególnie ciasta i wędliny. Na terenie Polski środkowej pisankami gospodarze obdarowywali młodych mężczyzn i chłopców obwożących wózek z kogutkiem (kurem). Również panny dawały kawalerom w dowód sympatii zdobione jajka, zwyczaj ten był najbardziej rozpowszechniony w Opoczyńskiem. Często dziewczyna obdarowywała chłopaka, który „wykupił” ją podczas zabawy ostatkowej. Do pisanek panny dołączały własnoręcznie haftowane chusteczki, a niekiedy także inne trwałe prezenty: wstążki do wiązania kołnierzyka koszuli lub szkaplerze. Jeżeli kawaler przyjął prezent, zwykle odwzajemniał się później chustką, wstążkami czy koralami. W ten sposób często rozpoczynały się „oficjalne” prowadzące do zrękowin zaloty. Dziewczęta mogły w ten sposób zbiegać o względy płci przeciwnej od Niedzieli Palmowej do św. Stanisława (8 maja), a nawet do Zielonych Świątek.

W XIX w. znane były „pisankowe” zabawy, najbardziej popularna spośród nich nosiła miano „walatki”. Jajka należało toczyć tak, by zderzyły się ze sobą, wygrywał właściciel „silniejszej” pisanki. Stłuczona pisanka przechodziła na własność zwycięzcy. „Walatka” była grą uniwersalną, nie było w niej ograniczeń co do wieku i płci uczestników. Była ona znana nie tylko na ziemiach etnicznie polskich, ale także na Białorusi, w Niemczech, na Bałkanach i we Francji. Inna zabawa pisankami zwana „burdą” polegała na wzajemnym rzucaniu do siebie pisanką. Ten, kto nie złapał jajka musiał dać przeciwnikowi całą pisankę.

Wszystkie kultury – współczesne i dawne, znały bądź znają różne formy twórczości plastycznej, często różnorodne i liczne. Dawanie wyrazu wrażliwości estetycznej poprzez tworzenie rzeczy pięknych i otaczanie się nimi można uznać za immanentną cechę człowieka. W kulturach tradycyjnych potrzeby estetyczne były zaspokajane głównie poprzez zdobnictwo przedmiotów codziennego użytku i akcesoriów kultowych, uznawane dziś za sztukę sensu stricte malarstwo i rzeźba służyły głównie potrzebom religijnym. Zdobienie jajek można więc traktować jako jeden ze sposobów zaspokajania potrzeb estetycznych mieszkańców wsi.

Dawniej zdobienie pisanek było wyłącznie domeną kobiet i dziewcząt, mężczyźni nie powinni nawet przebywać w tym czasie w izbie, gdzie trwała praca. W przeciwnym razie, jak wierzono, pisanki mogły się nie udać. Kobiety, które nie były obdarzone zdolnościami artystycznymi zamawiały pisanki na prezenty u pań biegłych w tej sztuce tzw. „specjalistek”. Zapłatę za ich pracę zwyczajowo stanowiła pomoc w gospodarstwie lub umówiona ilość surowych jaj.

Istniało wiele tradycyjnych sposobów zdobienia jajek. Najskromniejsze i najłatwiejsze do wykonania były pisanki jednobarwne, w środkowej Polsce nazywano je kraszankami lub malowankami, w innych regionach byczkami czy hałunkami. Do barwienia jajek używano naturalnych barwników. Bardzo popularnym, stosowanym do dziś barwnikiem są łupiny cebuli. Zależnie od mocy wywaru można uzyskać pisankę w kolorach od żółtego do ciemno – brązowego. Na zielono barwiono jajka w wywarze z widłaków lub zbóż ozimych, kolor czerwony dawała kora dębowa, czerń uzyskiwano z kory olchy i liści klonu. Od końca XIX w. do tego celu, obok środków naturalnych, używano także farb chemicznych. Kolorom, na jakie barwiono pisanki przypisywano symboliczne znaczenie. Barwa fioletowa i niebieska miały oznaczać koniec żałoby, czerwień krew Chrystusa, a zieleń i żółcień wyrażać radość z jego zmartwychwstania.

Bardzo starą techniką zdobienia jajek jest technika batikowa tzw. pisanie wzoru woskiem. Po jego naniesieniu barwi się jajko, następnie usuwa wosk – ornament pozostaje w kolorze skorupki. Można kilkakrotnie powtarzać tę czynność, za każdym razem dopisując kolejne elementy wzoru, w ten sposób uzyskuje się pisanki o wielobarwnym wzorze. Dziś pisanką nazywa się każde zdobione jajko, dawniej określenie to była zarezerwowane dla tych, które zostały wykonane właśnie opisaną metodą. „Pisanie jajek” było rozpowszechnione w Opoczyńskiem w okolicach Radomia, na Lubelszczyźnie w okolicach Siemiatycz i Białegostoku.

Pod koniec XIX w, na Opolszczyźnie rozwinęła się popularna dziś w całej Polsce technika wydrapywania wzoru na zabarwionym wcześniej jajku, dawniej nazywano ją kroszeniem. Tradycyjną metodą wykonywania pisanek było wylepianie wydmuszek sitowiem, suknem i włóczką. Technika ta miała zasięg ograniczony do obszaru Kurpi i Puszczy Białej. W regionie łowickim wraz z rozwojem wycinankarstwa upowszechniło się wyklejane wydmuszek wielobarwnymi kompozycjami z papieru. Stosuje się do tego celu miniaturowe wycinanki o charakterystycznych dla tego regionu motywach roślinnych i zwierzęcych (ptaki).

Obecnie pisanka pełni przede wszystkim funkcje estetyczne. Dlatego też nie ufając własnym umiejętnością a także ze względu na szybkie tempo współczesnego życia coraz częściej kupujemy zdobione jajka. Pisankarki oferujące swoje wyroby na sprzedaż wykorzystują tradycyjne motywy i techniki, jednak zacieranie się lokalnych tradycji i konieczność sprostania gustom odbiorów sprawia, że wykazują one często dużą inwencję artystyczną. Współczesne pisankarki w przeciwieństwie do dawnych „specjalistek” są twórczyniami świadomymi wartości swojego dzieła.

dr Barbara Chlebowska

WIELKANOC W KONSERWACJI

Drodzy Zwiedzający, tradycyjnie co roku prezentujemy Wam nasze przepiękne zbiory pisanek. Wielokrotnie podkreślamy, że za każdym zabytkiem, który podziwiacie na naszych ekspozycjach stoi również Dział Konserwacji, który przywraca zabytkom dawny blask i dba o to, byście mogli oglądać je w pełnej okazałości. Dlatego też w tym roku, chcemy pokazać Wam jak wygląda proces rekonstrukcji pisanek.

Zapraszamy do galerii! 

Mamy również nadzieję, że ekspozycję zatytułowaną "Wielkanoc w konserwacji", którą przygotowaliśmy w głównym holu naszego muzeum, będziecie mogli zobaczyć na żywo po 9 kwietnia.

Konserwację zabytków peznetowanych na ekspozycji wykonała: Kinga Stanecka. 

PISANKI W TRAKCIE KONSERWACJI

PISANKI PO KONSERWACJI