Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi rozpoczęło realizację III edycji projektu „Źródła archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice”, który zyskał akceptację  i dofinansowanie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Dziedzictwo kulturowe”, priorytet 5: „Ochrona zabytków archeologicznych”, edycja 2017 (umowa nr 5345/17).

Ryc. 1. Grobowiec nr 1 w Wietrzychowicach, gm. Izbica Kujawska
(fot. W. Pohorecki, archiwum MAiE w Łodzi).

Badania archeologiczne w rejonie Wietrzychowic mają ponad 80 letnią tradycję. Rozpoczął je profesor Konrad Jażdżewski w 1934 r. W czasie trzech sezonów prac terenowych odkrył i rozpoznał wykopaliskowo zgrupowania grobowców kujawskich zbudowanych ok. 5,5 tys. lat temu w Leśniczówce, Obałkach i Wietrzychowicach położonych w dzisiejszym województwie kujawsko-pomorskim. Rozwój badań przerwał wybuch II wojny światowej. Dalsze prace podjęte zostały dopiero na przełomie lat 40 i 50-tych XX wieku. W wyniku badań Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi prowadzonych pod kierunkiem profesora Konrada Jażdżewskiego do połowy lat 70. rozpoznano główne zgrupowanie grobowców w Wietrzychowicach i w Sarnowie oraz jeden obiekt w Gaju. Dzięki staraniom profesora Konrada Jażdżewskiego megality otoczono opieką w ramach rezerwatów archeologiczno-przyrodniczych, które w XXI w. zostały przekształcone w Park Kulturowy Wietrzychowice i Park Kulturowy Sarnowo. Badania archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice zostały wznowione przez Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi i Fundację Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego w 2009 r. Tym razem głównym celem prac jest poznanie budowniczych grobowców kujawskich, którzy w archeologii zostali nazwani kulturą pucharów lejkowatych.

Ryc. 2. Grobowiec nr 1 w Wietrzychowicach, gm. Izbica Kujawska, widok w czasie badań wykopaliskowych, w 1967 r. (archiwum MAiE w Łodzi).

W ramach dwóch pierwszych części projektu „Źródła archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice zrealizowanych w latach 2013-2016 wykonano szereg badań archeologicznych z zastosowaniem metod „nieinwazyjnych” których celem było kompleksowe rozpoznanie szerszego otoczenia cmentarzysk megalitycznych w  Wietrzychowicach i Gaju.

Ryc. 3. Wietrzychowice, grobowce nr 1-5, zdjęcie lotnicze z 2017 r. (fot. R. Brzejszczak, archiwum Fundacji Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego)                  

                Na szczególną uwagę zasługują archeologiczne badania powierzchniowe obszaru, o łącznej powierzchni ok. 110 km² (trzy obszary AZP o nr 52-46, 53-46 i 53-45), w centrum którego zlokalizowane są zgrupowanie grobowców kujawskich w Wietrzychowicach i Gaju. W sumie zinwentaryzowano 843 stanowiska archeologiczne (w tym: 624 nowoodkrytych) dokumentujące ponad 1,5 tys. zdarzeń osadniczych z okresów pradziejowych i średniowiecza. Wśród nich jako odkrycia o szczególnie dużej wartości poznawczej należy potraktować:

1. Zlokalizowanie na 46 stanowiskach materiałów krzemiennych ze środkowej epoki kamienia (IX-V tys. tys. p.n.e.), nadal sporadycznie  odkrywanych na  Kujawach.

2. Zinwentaryzowanie 34 osad najstarszych rolników nazywanych kulturą ceramiki wstęgowej rytej, które tworzą nieznane do tej pory zgrupowanie osadnicze na Kujawach

3. Odkrycie ponad 300 stanowisk zaliczonych do kultury pucharów lejkowatych z jej wszystkich faz rozwojowych, które tworzą rozbudowaną sieć osadniczą budowniczych grobowców kujawskich.

4. Powtórna, szczegółowa lokalizacja w terenie archiwalnych zgrupowań grobowców kujawskich, położonych w miejscowościach Obałki, Leśniczówka, Łania, Lubomin i Śmieły.

 Fot. 4. Archeologiczne badania powierzchniowe w rejonie Wietrzychowic.

                Interesujące wyniki przyniosły także badania polegające na połączeniu metod archeologii niedestrukcyjnej (badania geofizyczne, geochemiczne, zdjęcia lotnicze) z precyzyjną rejestracją materiałów zabytkowych na stanowisk archeologicznych. Celem tak zaplanowanych prac, jest rozpoznanie wielkości, chronologii, a także elementów zagospodarowania wybranych, najciekawszych osad społeczności neolitycznych odkrytych w czasie prowadzenia badań powierzchniowych. Na razie pierwsze prace - wykonane w Osieczu Wielkim i dotyczące osady najstarszych rolników - przyniosły bardzo zachęcające wyniki, które w znacznym stopniu mogą konkurować z efektami długotrwałych badań wykopaliskowych.

Ryc. 5. Fragmenty naczyń kultury ceramiki wstęgowej rytej z Osiecza Wielkiego
(fot. W. Pohorecki, rys. Elżbieta Górska, archiwum MAiE w Łodzi).

                W trzeciej części projektu „Źródła archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice” zaplanowano badania, które będą kontynuacją i uzupełnieniem prac już wykonanych. W czasie dwóch lat zostaną przeprowadzone m. in. weryfikacyjne badania powierzchniowe kolejnego obszaru o powierzchni ok. 35 km² (obszar  AZP o nr 52-45). Kontynuowane będą również poszukiwania metodami nieinwazyjnymi nieznanych obiektów archeologicznych w otoczeniu Parku Kulturowego Wietrzychowice i w próby powtórnej lokalizacji megalitów znanych z przekazów archiwalnych. Tym razem w „archeologii lotniczej”, będzie zastosowany tzw. DRON, dzięki któremu będą możliwe zdjęcia o większej niż dotychczas dokładności. Połączenie różnych metod zaplanowano dla rozpoznania osad kultury pucharów lejkowatych. Tak jak w przypadku Osiecza Wielkiego zostaną wykonane badania geochemiczne, geofizyczne, zdjęcia lotnicze oraz szczegółowa inwentaryzacja zabytków archeologicznych na powierzchni stanowisk archeologicznych. Ponadto przewidziano wykonanie analiz geologicznych i geomorfologicznych, będących podstawą do określającej środowiskowych uwarunkowań lokalizacji osadnictwa ze środkowej i młodszej epoki kamienia w szeroko rozumianym otoczeniu Parku Kulturowego Wietrzychowice.

Ryc. 6. Badania geofizyczne w Osieczu Wielkim, marzec 2015 r.

                Projekt „Źródła archeologiczne w rejonie Parku Kulturowego Wietrzychowice” jest realizowany m. in. przez dra Piotra Papiernika (kierownik projektu - Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi), prof. UŁ, dra hab. Piotra Kittela (Uniwersytet Łódzki, Wydział Nauk Geograficznych, Katedra Geomorfologii i Paleogeografii), mgra Rafała Brzejszczaka i mgr Joannę Wichę (Fundacja Badań Archeologicznych imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego), oraz grupę geofizyków pod kierunkiem mgra Piotra Wronieckiego.

Projekt dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego