PIENIĄDZ NA ZIEMIACH POLSKICH

Stała wystawa numizmatyczna pt. "Pieniądz na ziemiach polskich" została otwarta 19 października 2001 r. Wszystkie umieszczone na niej zabytki pochodzą ze zbiorów Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Ekspozycja prezentuje pieniądz będący w obiegu na ziemiach polskich. Stąd też znalazły się na niej monety bite zarówno w kraju jak i m.in. w Grecji, Rzymie, czy w Niemczech, jak również pieniądz papierowy i inne środki płatnicze, które poprzez kontakty handlowe docierały na teren Polski. Prezentowane zabytki umieszczone zostały na wystawie w porządku chronologicznym poczynając od starożytności (ryc.1) poprzez średniowiecze (ryc. 2), nowożytność (ryc. 3.) po czasy nam współczesne. Te cztery podstawowe części wystawy wyraźnie wyodrębnione i podkreślone zostały poprzez niezwykle staranną i atrakcyjną oprawę plastyczną.

Dzieje pieniądza na ziemiach Polski

Pierwszymi monetami, które trafiły na ziemie Polski były monety greckie, a najstarsze z nich zostały wybite w IV - III w. p.n.e. Były to srebrne i brązowe monety bite w południowej Italii i na Sycylii, ośrodkach północnego wybrzeża Morza Czarnego, a także monety z imieniem Aleksandra III Wielkiego. Zanotowano też pojedyncze znaleziska monet z następnych stuleci, w tym monet Kartaginy i pochodzących ze Wschodu monet królów Partii i greckich władców Baktrii. 

Wiele więcej niż monet greckich znaleziono na terenie Polski monet rzymskich. Odkryto ponad 70 000 monet złotych, srebrnych i brązowych. Wśród znalezisk monet rzymskich znanych jest około 200 skarbów, zawierających głównie denary z I i II w. n.e. Niektóre ze skarbów liczyły po kilka tysięcy monet. Skarb z Nietuliska Małego (woj. świętokrzyskie), którego część jest w zbiorach Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, zawierał ponad 3000 denarów. 

Najstarszymi monetami rzymskimi na ziemiach Polski są denary z czasów Republiki, natomiast szczyt ich napływu przypadł na II w. n.e. U schyłku tego stulecia ilość monet rzymskich docierających na ziemie polski zaczęła ulegać zmniejszeniu. Jednak na początku IV stulecia pieniądz rzymski, tym razem głównie monety brązowe, ponownie napływał intensywnie. Od schyłku IV w. n.e. napływ pieniądza rzymskiego na ziemie Polski ustał jednak niemal zupełnie.

W okresie średniowiecza w niewielkiej ilości dociera na ziemie Polski moneta bizantyńska (fot. 4 ). IX i X stulecie to okres masowego napływu srebrnych monet arabskich - dirhemów. W drugiej połowie X w. zwiększa się napływ monet bitych w Europie zachodniej. Są to przede wszystkim srebrne denary niemieckie, angielskie, duńskie, czeskie i węgierskie. Jako pieniądza używano również kawałków monet, a także ozdób i nieregularnych bryłek srebra. 

W końcu X w. emisję monet rozpoczęli władcy Polski. Początkowo produkowano je w małej ilości, lecz od drugiej połowy XI wieku ilość emitowanych monet wzrasta. W XII i XIII wieku moneta polska dominuje już na miejscowym rynku (fot. 5). W XIV wieku moneta drobna stanowi pieniądz miejscowy, zaś moneta gruba dociera z zewnątrz, głównie z Czech. W XV w. zdecydowanie przeważają monety polskie. 

W wyniku udanych reform monetarnych Zygmunta I Starego (1506-1548) i Stefana Batorego (1576-1586), nastąpiła unia monetarna Korony z Prusami i Litwą. Narodził się w Polsce i umocnił nowożytny system monetarny. Po raz pierwszy wtedy bito monety w układzie wielostopniowym od denara do dukata (fot. 6). Za panowania Wazów pojawiła się w Polsce moneta miedziana. W latach 1659-1668 kraj zalany został miedzianymi szelągami, powszechnie zwanymi boratynkami (od nazwiska T.L. Boratiniego, któremu powierzono organizację produkcji tych monet). Czasy saskie charakteryzował zastój w polityce pieniężnej. Gruntowna i udana reforma polskiego systemu monetarnego została zrealizowana za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795). Rozbiory Polski przekreślały te osiągnięcia. W czasie Insurekcji Kościuszkowskiej w 1794 r. wydrukowano po raz pierwszy w Polsce pieniądze papierowe (fot. 7). Od upadku Powstania Listopadowego w 1831 r., na terenach Polski obowiązywały pieniądze zaborców. 

Powstanie w roku 1918 II Rzeczypospolitej spowodowało pojawienie się nowego polskiego pieniądza. W latach 1918-1924 obowiązywał system markowy, zaś od 1924 r. po reformie Wł. Grabskiego wprowadzono system złotowy (fot. 8). 

W czasie II wojny światowej w części Polski wcielonej do Rzeszy obiegał pieniądz niemiecki. W Generalnej Guberni obowiązywały początkowo banknoty polskie opatrzone niemieckim nadrukiem, później zastąpiły je emisje okupanta. W łódzkim getcie w tym czasie obowiązywała odrębna waluta (fot. 9). 

Pod koniec II wojny światowej wyprodukowano w ZSRR specjalnie dla Polski serię banknotów, które wprowadzono do obiegu w 1944 r. Do wymiany pieniędzy w 1950 r. posługiwano się w Polsce wyłącznie banknotami, potem wprowadzono również monety. 

Do czasów współczesnych Narodowy Bank Polski wprowadzał kilkakrotnie nowe wzory monet i banknotów, a także wyemitował liczne serie monet okolicznościowych i pamiątkowych (fot. 10).

 

Stała wystawa numizmatyczna 

Autorzy wystawy: Ewa Hanc-Maik, Mariusz Mielczarek, Jerzy Piniński. 
Projekt plastyczny: Beata Wawrzecka 
Komisarz: Jerzy Piniński